در خشش هنر خطا طی، فیض محمد کاتب

    مقاله، از استاد مایل هروی

                      .. واما هنر خطا طی در افغانستان در دو صد سال اخیر در دوره عنایت الله و حبیب الله اوج به خصوص گرفت. در دوره سدو زایان باید از، میر عبد الرحمن هروی نام برد که خط نستعلیق را به معراج ان رسانید که فروغ و درخشش این سبک تا قندهار و کابل رسید و بعدا در روزگار امیر عبد الرحمن گویا عنایت الله و خود  امیر حبیب الله، گرو هی کاتبان و خو شنویسان را جلب نمود، مانند سید عطا محمد شاه، شیخ محمد رضا، سید داود، میرزا محمد یعقوب، غلام قادر کاکری، صفدر علی قندهاری، عبد الکریم و محمد قاسم کابلی در خط شکست در ین عهد غلام محمد طرزی ماهر بود.

             خو شنو یسان دیگر، میرزا محمد جعفر قندهاری، میرزا غلام صدیق کابلی، محمد اسلام هراتی، ملا محمد حسین کابلی، عبد الزیز الکوزایی همراه، با ملا فیض محمد کاتب در یک صف قرار داشتند که بر خی از اثار شان به گو نه مرقع یا کتاب و یا تک قطعه ها در ارشیف ملی حفظ می شود.

        این مطلب گفتنی است که نگارش خط نستعلیق ، از همه خطوط از نظر اینکه قلم به گو نه خاص و یا موازی خطوط هندسی دور می زند. مشکل تر است. فیض محمد کاتب با حو صله فراخ تری چندین کتاب را به خط نستعلیق خفی نو  شته است . این عمل کرد در واقع یک نهضت کتاب سازی و استنساخ کتاب بو ده که مایه و پایه های تاریخی داشته است .

       ... گو یا در روزگار کاتب کتاب  نویسی یعنی، استنساخ کتاب رواج بیشتر یافت و کاتب با صدر وسیع عهده دار کتاب نویسی و استنساخ اثار خود ودیگران گردید. کاتب به وسیله ملا محمد سرور اسحق زایی که در نزدش در سالهای ۱۳۰۴- ۱۳۱۰ هجری قمری درس می خو انده است به نصر الله خان معرفی شد و همز  مان به شهزاده حبیب الله  شنا سا گردید و هم صف و همراه با سا یر کاتبان و خو شنویسان دست اندر کار کتابت و تأ لیف شد، کتابهایکه به تو سط کاتب نو شته شده است شامل دو بخش می با شد، نخست انکه شماری تأ لیف خود کاتب است و  دوم  از  مو لفان دیگر.

     تأ لیفات کاتب که به خط خو دش می باشد.

۱- جلد دوم تحفة الحبیب.

           جلد یکم این اثر از سال سیزده صدو بیست قمری نو شته شده و حو ادث سالهای یازده صدو شصت قمری. از بدو سلاطین سدوزایی تا بر انداخته شدن ان سلسله در ( ۱۲۰۸ ) را در بر دارد. این جلد تحفة الحبیب به خط، خو ش غلام قادر کاکری استنساخ شده و جلد دوم این اثر که وقایع سالهای دوازده صدو پنجا و هشت تا دوازده صدو نود و هفت را انعکاس می  دهد. به خط خود کاتب کتابت شده که در ارششیف ملی مو جو د  می باشد.

۲- سراج التواریخ.

 سراج التواریخ، که سه جلد ان چاپ شده است، دو جلد اول ان به صورت جزوه های به خط خود فیض محمد کاتب چند سال به خانه عبد الر حیم ضیا یی ریس انجمن تاریخ ان وقت دیده شد که بعضی از قسمت ها ان سانسور شده بود و جلد سوم سراج التواریخ دارای بیست جزوه بوده است که غیر از جزوه اول و جزوه بیستم، هجده جزوه دیگر ان از نزد فر زندش علی محمد خریداری گر دیده و در ارشیف ملی محفوظ می باشد.

در حاشیه یک جلد ان دیده می شود که امیر حبیب الله خان و گما شته گانش انرا بررسی کرده اند. بدینگونه یکنفر بنام منشی عبد اللطیف از نگاه ادب و حسن کلام و دیگر از نظری انسجام الفاظ عربی این جزوه ها را می خو انده اند و بالا خره خود امیر حبیبالله انها را مرور اخری می کرده و امر چاپ می داده است.

       ۳- تاریخ حکمای متقد مین، که تأ لیف خود اوست و به سال سیزده صدو دوی شمسی زمانیکه در ارالتأ لیف معارف بوده به چاپ رسیده خط این اثر نیز از خود مو لف است و چاپ سنگی شده است.

       ۴- رساله تذ کر الا نقلاب. این اثر بخط خود مو لف یعنی فیض محمد کاتب به نستعلیق خفی نو شته شده و در ارشیف ملی مو جود و محفوظ  است. مو   ضع تز کرالا نقلاب اغتشاش دوره امانیه می باشد که در نتیجه ان دولت امانی سقوط کرد و حبیب الله کلکانی به سلطنت رسید.  اخرین بحث این رساله به تاریخ چهارم سنبله سیزده  صدو هشت، نو شته شده و به صفحه دو صدو نه رسیده و بعد از ان ادامه نیا فته و اثر نا تمام است.

      ۵- فیضی از فیو ضات.

 اثر ارزنده ایست که ظاهرا در روز گار امیر امان  الله خان انرا نگاشته و حقایقی از رویداد ها را در ان انعکاس داده است و چون این اثر در بیرون از رسمیات و با اراده و ازادی کامل مو لف نو شته شده و جنبه های انتقادی دارد، مسلما بخط خودش کتابت شده است گویا نسخه یگا نه، این اثر نزد سید مهدی فرخ است که چند صفحه از ان را در یک اثر خود نقل کرده است.

       اثار دیگران که بخط کاتب استنساخ شده.

           ۱- دستور العمل اگهی

        این کتاب حاوی مطالب است از دستور رات اورنگ زیب فر زند شاه جهان که در سال یازده صدو پنجاو شش توسط راجه یا مل تر تیب یافته است. ملا فیض محمد کاتب ظاهرا به دستور امیر حبیب الله این اثر را دست نویس نموده. این نسخه که کتابت ان در بیست ونهم رجب سیزده صدو یازده قمری در جلال اباد پا یان یافته در ارشیف ملی محفوظ می باشد.

         ۲- دیوان شهاب ترشیزی.

        شهاب ترشیزی در دوره سدوزایان میزیست و بعضی از امرای سدوزای را ستوده و قاضی شهر تر شیز را هجو کرده است. دیوان این شاعر، ایتی از هنر است که تو سطی ملا فیض محمد کاتب نقاشی و حطاطی شده و کتابت ان به تاریخ سیزدهم شعبان سیزده صدو سیزده به پایان رسیده است. این نسخه نفیس در ارشیف ملی مو جود است.

            ۳- رساله فیوز.

 موضوع این رساله ساختن و پر داختن بمهای انفلاقی است که برای مدا فعه و مقابله از ان استفاده می شده . عناوین و اصطلا حات این اثر به رنگ سرخ است و در اخر ان فر هنگی از اصطلاحات مندرجه در  ان اثر تر تیب داده شده و اصطلا حات به شرح امده است.

کاتب این اثر را در ۱۰۲ صفحهبه سال ۱۳۱۷ استنساخ نموده و نسخه یگانه ان در ارشیف ملی حفظ می شود.

     ۴- امان التواریخ.

     کتاب امان التواریخ تألیف میرزا عبدالمحمد مو دب السلطان اصفهانی دارای هفت جلد می باشد که سه جلد ان به وسیله فیض محمد کاتب استنساخ شده است.

    جلد اول امان التواریخ که شامل ۲۷۴ صفحه می باشد و از حا لات جغر افیایی  افغانستان بحث می نماید، بتاریخ چهارم سنبله ۱۳۰۱ شمسی مطابق ۲۰  محرم هزار و سه صدو چهل ویک قمری، استنساخ ان به پایان  امده است.

     استنساخ جلد چهارم امان التواریخ که بخش ادبی این اثر دانسته می شود، و ۴۵۴ صفحه دارد به روز پنجشنبه ۱۷ حوت ۱۳۰۱ شمسی مطابق ۲۰ رجب ۱۳۴۱ قمری به دست کاتب به انجام امده.

   جلد هفتم امان التواریخ که نسخه عکسی ان در کتابخانه ای اکادمی علوم افغانستان مو جود است، گرچه نام کاتب را ندارد، اما به احتمال قوی و بریت دیگر خطوط او، تو سط کاتب باز نویسی شده است. علاوه بر انچه گفته شد، در ارشیف ملی انبو هی از اوراق و اسناد در زمینه تاریخ و ادب و فر هنگ افغانستان  محفوظ است که از هزار ثفحه بیشتر می باشد و این اوراق قسما به خط هنری و قسما به خط عادی تو سط فیض محمد کاتب نو شته شده که نقش او را در فر هنگ کشور به خو بی نما یان می سازد.

------------ در نگارش این مقاله بیشتر ازاثار  ملا محفوظ در ارشیف ملی و یاد  داشتهای دوست همکار حسین نایل مطالعاتی در شخصیت و اثار کاتب دارد استفا ده صورت گر فته است.

 ---- تذ کر از استاد حسین نایل.در ارتباط با مقاله بالا.

-- استاد مایل هروی  در قسمت اول این مقاله خو د از سابقه و تکامل هنر خط معلو مات داده است که درینجا از نقل ان قسمت مقاله خو داری صورت گرفت و تنها انچه به مو ضوع سمینار و هنر خط کاتب ارتباط داشت به نقل گر فته شد

 * یاد نامه کاتب، نو شته  استاد حسین نایل

برگرفته از وبلاگ کاتب هزاره